Rzut oka na prawa autorskie w obrocie gospodarczym

Piotr Sołhaj

Rzut oka na prawa autorskie w obrocie gospodarczym

            Któregoś dnia przedsiębiorca zlecił uczelni przeprowadzenie badań nad projektem swojego nowego produktu. Był ważny ponieważ można było zarobić mnóstwo pieniędzy w krajach Unii Europejskiej bo badania rynku ujawniły, że istnieją rokowania na duże jego zapotrzebowanie. Konieczne były jednak profesjonalne badania, które pozwolą na uzyskanie stosownego certyfikatu i dalej wprowadzenie produktu na rynek. Uczelnia przyjęła zlecenie i powierzyła jednej ze swoich katedr przeprowadzenie badań. Pracownicy katedry przeprowadzili badania, opublikowali je podpisując się pod swoją pracą. Jeden z utytułowanych pracowników katedry napisał oficjalne pismo do rektora tej uczelni, że nie wolno uczelni publikować wyników zleconych katedrze badań ani wniosków bez jego zgody ponieważ jest on między innymi autorem badań i wynikłego stąd opracowania, ma zatem prawa autorskie do tego opracowania. Rektor zwrócił się do prawników uczelni żądając wyjaśnienia praw tego pracownika uczelni, a nadto praw autorskich uczelni.

            Pewien wydawca czasopisma znalazł 4 zdjęcia w innym czasopiśmie i wykorzystał je publikując jako ilustrację zamieszczonego własnego artykułu. Wykonawca zdjęć pozwał wydawcę do sądu żądając odszkodowania za opublikowanie bez jego wiedzy zdjęć. Równolegle z roszczeniami odszkodowawczymi przeciwko wydawcy wystąpił także ten wydawca, który wcześniej opublikował te zdjęcia.

            Prawa autorskie są zatem ważnym elementem obrotu gospodarczego, mogą też stać się przedmiotem sporów. Istnieją głosy, że praca twórcza jest przeznaczona dla potrzeb ludzi, społeczeństwa, a zatem nie powinna być źródłem czerpania korzyści, „odkrywca może czerpać dochody ze swego odkrycia, ale nie może mieć ustawowego monopolu na korzystanie z właściwości wszechświata, które są wspólnym dobrem wszystkich ludzi.”[1]

            Najogólniej można powiedzieć, że prawo autorskie oznacza prawa autora utworu do którego należy jego prawo do decydowania o sposobie użytkowaniu utworu (dzieła) oraz prawo do płynących z tego korzyści.

            Przedmiotem prawa autorskiego jest utwór czyli każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Prawo autorskie podlega ochronie prawnej, która rozpoczyna się z chwilą ustalenia utworu, bez konieczności spełnienia jakichkolwiek formalności przez jego twórcę. Prawo autorskie zostało w Polsce uregulowane Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 1994 r. Nr 24, poz. 83), która zastąpiła wcześniejsze: ustawy o prawie autorskim z roku 1926  oraz ustawy o prawie autorskim z roku 1952 i nieenumeratywnie wymieniła utwory chronione prawem autorskim:

• wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe),
• plastyczne,
• fotograficzne,
• lutnicze,
• wzornictwa przemysłowego,
• architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne,
• muzyczne i słowno-muzyczne,
• sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne,
• audiowizualne (w tym wizualne i audialne).

Ustawa określa także szereg rodzajów treści, które nie są przedmiotem prawa      autorskiego i nie korzystają z ustawowej ochrony. Z reguły należą do domeny publicznej, wraz z treściami do których prawa autorskie nigdy nie istniały (bo np. powstały w czasach, gdy nie istniało jeszcze prawo autorskie) lub do których wygasły prawa autorskie majątkowe:

• idee i pomysły, chyba że są wyrażone oryginalną formą;
• urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole;
• akty normatywne lub ich urzędowe projekty;
• opublikowane opisy patentowe lub ochronne;
• proste informacje prasowe;
• pomysły i tematy badawcze oraz teorie i fakty naukowe;
• znane powszechnie od dawna formy plastyczne, przestrzenne lub muzyczne;
• elementy utworów pozbawione charakteru twórczego, np.: typowe tabele, rysunki, zestawienia pozbawione oryginalnej koncepcji np. alfabetyczne;
• utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku;
• utwory wystawione w publicznie dostępnych zbiorach, takich jak muzea, galerie, sale wystawowe, lecz tylko w katalogach i w wydawnictwach publikowanych dla promocji tych utworów, a także w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach w prasie i telewizji, jednakże w granicach uzasadnionych celem informacji;

• znaki firmowe użyte w celach informacyjnych

Prawo autorskie wyróżnia

1. Prawa autorskie majątkowe - są to prawa majątkowe autora utworu lub posiadacza utworu. Właściciel praw autorskich może (i często to robi) wymagać od innych posiadania licencji jako warunku użytkowania lub reprodukowania licencjonowanego utworu w tym samym zakresie co uprawniony i jego posiadacz lub ograniczonej do określonego zakresu korzystania. Licencja jest wynikiem stosownej umowy tak zwanej licencyjnej.  Umowa taka zabezpiecza interesy twórców i innych posiadaczy praw do utworu. Autorskie prawa majątkowe są ograniczone przez zasady dozwolonego użytku. Należy przez to rozumieć ograniczenie monopolu właściciela praw autorskich polegające na zezwoleniu na korzystanie bez konieczności uzyskiwania jego zgody z już rozpowszechnionego utworu pod ściśle określonymi warunkami i w ściśle określonych sytuacjach. Są dwie takie zasady, a mianowicie: dozwolony użytek prywatny, co oznacza dozwolony użytek w zakresie prywatnym charakteryzujący sie tym, że  jest zwolniony z roszczeń finansowych właścicieli majątkowych praw autorskich oraz dozwolony użytek publiczny przez co należy rozumieć użytek wykraczający poza zakres osobisty. Przykładowo do publicznych należy sporządzanie kopii i nieodpłatne korzystać z fragmentów utworów potrzebnych do celów dydaktycznych. Zasady te określają ograniczenia i wyłączenia z ochrony prawno-autorskiej. Innym ograniczeniem autorskiego prawa majątkowego są ograniczenia w czasie:

• przez cały czas życia twórcy i 70 lat po jego śmierci;
• jeżeli twórca nie jest znany – 70 lat od daty pierwszego rozpowszechnienia          utworu.

                        Jeżeli z mocy ustawy autorskie prawa majątkowe przysługują innej osobie niż twórca:

• 70 lat liczy się od daty rozpowszechnienia utworu;
• gdy utwór nie został rozpowszechniony – 70 lat od daty ustalenia utworu;

                        Inny jest okres obowiązywania praw pokrewnych:

• 50 lat w odniesieniu do nadań programów RTV (licząc od roku pierwszego         nadania);
• 50 lat w odniesieniu do sporządzania i korzystania z fonogramów i           wideogramów (licząc od roku sporządzenia).

1. Prawa autorskie osobiste - są to prawa autora do dzieła powiązane z jego nazwiskiem. Prawo to nigdy nie wygasa i jest niezbywalne, nie można się go zrzec ani przenieść na inną osobę. Prawo to obejmuje zachowania niezmienionej treści i formy utworu, zakazujące wprowadzania zmian, zniekształceń, przeinaczeń czy prawo do nadzoru nad korzystaniem z dzieła.

Przepisy prawa autorskiego chronią także wizerunek osoby, chyba, że chodzi o wizerunek osoby powszechnie znanej lub stanowiącej szczegół w wizerunku przykładowo zgromadzenia.

            Dla użytku osobistego wolno korzystać bez zgody twórcy utworu i nieodpłatnie z pojedynczych egzemplarzy utworu rozpowszechnionego, tzn. takiego, który za zezwoleniem twórcy został udostępniony publicznie (wyjątki: utwór architektoniczny i architektoniczno-urbanistyczny w zakresie budowania, programy komputerowe). Można bez zgody autora przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, lecz trzeba podać autora i dzieło. Jest to tzw. prawo cytatu. Można także korzystać bez zgody twórcy utworu i nieodpłatnie z utworu prywatnego do użytku obejmuje krąg osób pozostających w związku osobistym, czego przykładem jest pożyczanie sobie pomiędzy krewnymi książek, kopiowanie filmów itd.

            Należy tu podkreślić, że zgodnie z powszechnie obowiązującymi teoriami "Utwór chroniony przez prawo to nie tylko piosenka czy film. To również zdjęcia, którymi ilustrowane są strony WWW, i teksty na nich umieszczone. Wiele (jeśli nie większość) również trafiło do sieci bez zgody autorów. Ci, którzy je tam umieszczają, bez wątpienia łamią prawo. Czy jednak osoba, która czyta taki tekst lub ogląda zdjęcie, również ma być pociągana do odpowiedzialności?" W drugim tekście pt. Ściąganie MP3 może być legalne toczy sie polemika: ja uważam, że artykuł 23 ustawy wyraźnie stanowi, że bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z utworu w zakresie użytku osobistego. "Innymi słowy, jeśli znajduję plik MP3 w sieci, to mam prawo go skopiować na własny dysk i słuchać w domowym zaciszu". Michał Błeszyński, radca prawny specjalizujący się w prawie autorskim uważa, że na art. 23 trzeba patrzeć przez pryzmat art. 17 i art. 35 ustawy