Globalizm, a totalitaryzm

Globalizm, a totalitaryzm

Piotr Sołhaj

Globalism and totalitarianism

Article Summary 

            This study aims to compare the two systems, totalitarianism and globalism. Totalitarianism has the characteristics of criminal and is prohibited by law in the world, Europe and Poland. You can ask whether totalitarian globalism is the same whether it is similar, if so, whether it should be prohibited. This article argues that globalism is a natural phenomenon and is positive.

            Czy globalizm można utożsamić z totalitaryzmem, czy są to zupełnie odmienne struktury, czy istnieją podobieństwa, które uzasadniają twierdzenie, że mimo ich odmienności, totalitaryzm może być formą globalizmu, względnie totalitaryzm może być początkiem globalizmu, czy odwrotnie, to globalizm jest następstwem totalitaryzmu, który przyjmuje odmienną obecnie formę dostosowując sie do nowych realiów w stosunku do takich jakie stworzyły totalitaryzm, zagadnienie to jest istotne z tej przyczyny, że w krajach Europy, a w tym w Polsce systemy totalitarne są bezwzględnie zabronione przez prawo. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stanowi:  „Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.”[1] Jeżeli globalizm jest odmianą totalitaryzmu, pojawia się pytanie o legalność globalizmu, o uzasadnienie jego istnienia w legalnych formach ponieważ legalnie funkcjonuje na świecie, odbywają się posiedzenia rządów reprezentujących globalne interesy Świata i są one chronione przez władze tych krajów, gdzie następują tego typu spotkania.

            Globalny system zarządzania przejmuje kontrolę nad Światem we wszystkich jego dziedzinach. Szczególnie w ostatnich latach, coraz silniej jest odczuwalny system, który z ekonomicznego punktu widzenia ujawnia wyraźne zróżnicowanie pomiędzy bogatymi państwami, a biednymi, gdzie widoczna jest dominująca rola banków i innych instytucji finansowych od których zależne są rządy państw oraz całe społeczeństwa. Zarządy powiązanego ze sobą kapitału tworzą faktycznie niewielką grupę ludzi, którzy faktycznie są panami świata. To od nich zależą rządy poszczególnych państw, to od nich zależy poziom ekonomiczny społeczeństw, to od niech wreszcie zależy dobrobyt, czy kryzys niszczący społeczeństwa.

                        Pozornie oba pojęcia globalizm i totalitaryzm nie mają ze sobą nic wspólnego. Globalizm oznacza ogół procesów prowadzących do coraz większej współzależności i integracji państw, społeczeństw, gospodarki kultur, czego efektem jest tworzenie się  "jednego świata", światowego społeczeństwa, natomiast totalitaryzm to światopogląd, system rządów dążący do całkowitej władzy nad społeczeństwem za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, ideologii państwowej, terroru tajnych służb wobec przeciwników politycznych, akcji monopolowych i masowej monopartii.

            Pojawia się zatem pytanie: czym jest ten system zarządzania, który nazwany został globalnym systemem zarządzania? Cały świat uznał, że totalitarny system władzy był zgubny dla społeczeństw i w końcu został potępiony. Cechowało go to, że niewielka grupa ludzi tak zwana elita władzy kontrolowała całe społeczeństwa, a sami nie byli kontrolowani przez kogokolwiek, gdzie każdą zbrodnię usprawiedliwiano dobrem ogółu, a totalne zbrodnie ludobójstwa wielkością własnego narodu, który miał być lepszy od innych. Czy system globalnego zarządzania ma wspólne cechy z systemem totalitarnym?

            Porównując zatem globalizm do totalitaryzmu należy wskazać charakterystyczne cechy każdego z tych systemów. Dalsza analiza tych cech pozwala na wysnucie właściwych wniosków oraz odpowiedź, czy globalizm jest zjawiskiem negatywnym, tak jak totalitaryzm.

Globalizm

            Pojęcie „globalizacja” prawdopodobnie po raz pierwszy pojawiło się w słowniku Webstera wydanym w 1961 roku, jednak już w końcu XIX wieku odnotowano w języku angielskim pojęcie „globalny”. Oznaczało ono przymiotnik odnoszący się do całego świata (całego globu) rozumianego jako istnienie całej ludzkości zarówno w teraźniejszości jak i w przyszłości. Popularność pojęcia „globalizacja” od tamtego czasu wciąż rosła, największą zyskało w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, a zwłaszcza w drugiej połowie, gdy proces unowocześniania objął cały świat. Pojęcie to było i jest do dzisiaj terminem starającym się wyjaśnić zjawiska i procesy związane z wkraczaniem ludzkości w trzecie tysiąclecie, określa zmianę zachodzącą w społeczności międzynarodowej, czyli obiektywny, złożony i dynamiczny proces społeczny. To krótkie wprowadzenie ma na celu naświetlenie w nieco ogólny sposób istoty pojęcia „globalizacja”. Globalizm to kierunek ekonomiczny postulujący rozpatrywanie spraw gospodarczych jednego kraju na tle gospodarki innego kraju. Doktryna globalizmu może być groźna zwłaszcza dla krajów rozwijających się lub słabo rozwiniętych gospodarczo.[2]

            Proces globalizacji rozpoczął się od wielkich odkryć geograficznych, którym towarzyszyła rewolucja w komunikacji społecznej dzięki odkryciu czcionki i później prasy drukarskiej, przez co czas dyfuzji kulturowej mógł ulec skróceniu. Ta pierwsza fala globalizacji łączyła się z kolonizacją nowych terenów i często z niszczeniem lokalnych kultur[3]. W XVI w. także Immanuel Wallerstein osadza początek systemu światowego, ponieważ wówczas pojawia się kapitalizm, doprowadzający do tego, że państwo jako instytucja regulująca ekonomię ustępuje rynkowi[4]. Liberalizacja prowadziła do rosnącej specjalizacji poszczególnych państw w produkcji towarów eksportowych oraz do nacisku na zniesienie innych barier handlowych.

            Druga fala globalizacji zaczęła się w XIX wieku, w którym charakterystyczne była rewolucja przemysłowa, umacnianie się części państw europejskich oraz kolonizowanie przez nie kontynentów afrykańskiego i azjatyckiego wraz z obszarem Pacyfiku. Teoretyczne podstawy dał jej David Ricardo w swojej pracy o przewadze porównawczej oraz Jean Baptiste Sayswoim prawem ogólnej równowagi. Argumentowano, że narody mogą skutecznie ze sobą handlować, a wszelkie chwilowe zakłócenia w popycie lub podaży automatycznie się skorygują bez ingerencji z zewnątrz. Złoty wiek drugiej fali globalizacji rozpoczął się w głównych państwach uprzemysłowionych pomiędzy 1850 a 1880 rokiem, jakkolwiek kiedy dokładnie poszczególne państwa wkroczyły w ten okres rozwoju pozostaje kwestią sporną. Siła robocza i kapitał skoncentrowany był w państwach najbardziej rozwiniętych. Ten etap zakończył się po II wojnie światowej, gdy rozmontowany został kolonializm, a w jego miejsce pojawiła się epoka zimnej wojny[5]

            Trzeci etap globalizacji rozpoczął się po II wojnie światowej, początkowo pod auspicjami GATT, co doprowadziło do serii porozumień w celu usunięcia ograniczeń wolnego handlu. Runda "urugwajska" doprowadziła do stworzenia Światowej Organizacji Handlu, której celem jest pośrednictwo w sporach handlowych pomiędzy państwami. Inne dwustronne porozumienia handlowe, włączając w to traktat z Maastricht oraz Północnoamerykańskie Porozumienie Wolnego Handlu, zostały zawarte w celu redukcji ceł i barier handlowych. W tym okresie ruchliwość siły roboczej została ograniczona przy zwiększeniu ruchliwości kapitału. Zniesienie barier dla przepływu kapitału i siły roboczej nastąpiło po upadku ZSRR oraz bloku wschodniego[6]. W latach 90. XX wieku nastąpiło przyspieszenie procesów globalizacji, czemu sprzyjało także rozwijanie się sieci Internet oraz pojawienie się gospodarki opartej na wiedzy. Kolejnymi czynnikami powodującymi intensyfikację globalizacji było rozwinięcie się organizacji międzynarodowych, mających wpływ na funkcjonowanie państw (ONZ, Unia Europejska) oraz rozwój organizacji pozarządowych (Amnesty International, WWF)[7].

            W 1960 roku Marshall McLuhan wprowadził do teorii kultury oraz mediów pojęcie globalnej wioski, aby zilustrować "kurczenie się" świata w wyniku wprowadzania nowych technologii komunikacyjnych. Pojęcie globalizacji znalazło się już w słowniku Webstera (Webster's Third New International Dictionary of the English Language Unabridged) w 1961 roku[8]; wcześniej używany był termin "globalny" o ekologicznych i społeczno-ekonomicznych konotacjach. Ponieważ termin ten ma wiele znaczeń, różne też są podejścia do jego historii. W ujęciu ekonomii i ekonomii politycznej historia globalizacji to historia narastającej wymiany handlowej pomiędzy państwami, opartej na stabilnych podstawach instytucjonalnych, które pozwalają jednostkom i firmom w różnych krajach wymieniać pomiędzy sobą towary i usługi.

            Jest wiele definicji globalizmu, bowiem wiele jest różnych kryteriów pojmowania, czym jest globalizm. Jedną z definicji, która wydaje się najbardziej uniwersalna, jest definicja określająca globalizm jako „Globalizacja – ogół procesów prowadzących do coraz większej współzależności i integracji państw, społeczeństw, gospodarki kultur, czego efektem jest tworzenie się  "jednego świata", światowego społeczeństwa[9]; zanikanie kategorii państwa narodowego; kurczenie się przestrzeni społecznej i wzrost tempa interakcji poprzez wykorzystanie technologii informacyjnych ^[10] oraz wzrost znaczenia organizacji ponad- i międzynarodowych, w szczególności ponadnarodowych korporacji.[11]  Geneza tego procesu lokowana jest w epoce odkryć geograficznych, dokonywanych przez Europejczyków od XV wieku[12], a rozpatrywany w nauce jest on dopiero od lat 80. XX wieku, mimo, że kwestia tworzenia porządku ponadnarodowego podejmowana była już na początku wieku XIX[13]. Globalizacja jako realne zjawisko przez część naukowców jest postrzegana sceptycznie[14]. Jest ona również postrzegana jako zjawisko powodujące wzrost nowych, nieprzewidywalnych form ryzyka oraz wzrost nierówności społecznych w skali globu czy też w skali poszczególnych społeczeństw[15]. Skutki tych procesów nie są do końca rozpoznane, mogą prowadzić zarówno do większej homogenizacji kultury, jak i do jej  zwiększenia różnorodności kultur.

            Globalizm – zbiór przekonań i poglądów dotyczących globalizacji, która w globalizmie jest najczęściej oceniana pozytywnie i uznawana za najważniejszy proces zachodzący we współczesnym świecie. Wiele twierdzeń globalizmu (a w szczególności bezkrytyczne podejście do globalizacji) krytykowane jest przez anty - i alterglobalistów. Globalizm może też oznaczać pewien kierunek polityki nastawiony na skalę globalną lub globalny wymiar zjawisk społecznych.[16]

            „Globalizacja dotyczy przemian związanych z rozwojem technologii gromadzenia, przekazywania i przetwarzania informacji (...) warunków oraz konsekwencji globalnych interakcji : ekonomicznych, finansowych, technologicznych, kulturalnych, politycznych i militarnych (...) Tak jak korporacje są dominującym czynnikiem w światowej ekonomii tak państwo narodowe jest głównym ‘aktorem’ globalnej sceny politycznej.”[17]

            Różne są poglądy na zagadnienie globalizmu. Zwolennicy globalizmu podkreślają wagę procesów globalizacji dla współczesnego świata. Uważają, że w ich wyniku, świat ulegnie istotnym i pozytywnym przekształceniom. Globalizacja pociągać ma za sobą wzrost ogólnego dobrobytu, wolność i emancypację jednostek, rozprzestrzenienie się pozytywnych wartości (np. demokracji czy praw człowieka). Część autorów (szczególnie związana z ruchem alterglobalistycznym) uważa natomiast globalizm za współczesną ideologię, ściśle powiązaną z założeniami neoliberalizmu i umacniającą amerykańską hegemonię oraz podział świata na bogatą Północ i biedne Południe. Manfred B. Steger wyróżnia sześć tez, na których opiera się tak rozumiany globalizm[18]:

• globalizacja to liberalizacja i integracja rynków,
• globalizacja jest nieunikniona (There is No Alternative),
• globalizacja nie jest procesem sterowanym, lecz jest w głównej mierze wynikiem działania sił wolnorynkowych,
• w długiej perspektywie czasu wszyscy skorzystają na globalizacji,
• z globalizacją wiąże się demokratyzacja,
• globalizacja wymaga walki z terroryzmem.

            Globalizm pojmowany jako rodzaj poglądów politycznych przeciwstawiany jest regionalizmowi. Za pewną formę regionalizmu można uznać nacjonalizm. W przeciwieństwie do niego globalizm skupia się na globalnych strukturach instytucjonalnych i często wiąże się z następującymi poglądami[19]:

• rząd światowy jest dobrem, do którego należy dążyć,
• globalne zarządzanie (global governance) jest lepsze od rozwiązywania problemów na poziomie narodowym,
• powinna nastąpić harmonizacja systemów prawnych poszczególnych krajów,
• suwerenność i autonomia krajów powinny zostać ograniczone na rzecz struktur międzynarodowych,
• umowy międzynarodowe powinny być zawierane z punktu widzenia globalnych potrzeb, a nie narodowych interesów stron.

Tak rozumiany globalizm bliski jest kosmopolityzmowi czy internacjonalizmowi.

            Powyższe ujęcia widzą w globalizmie pewien zbiór postaw czy poglądów charakterystycznych dla przełomu XX i XXI wieku. Dla niektórych autorów (np. dla Josepha Nye’a) globalizm oznacza natomiast globalny wymiar zjawisk społecznych i jako taki nie jest przypisany do jednej epoki historycznej.[20] Poszczególne epoki różnią się między sobą skalą globalizmu, a więc stopniem powiązania oraz zakresem przepływów o charakterze globalnym. W tych ujęciach globalizacja traktowana jest jako proces zwiększania się globalizmu.

            W ujęciu klasycznym do problemu globalizacji podchodzono krytycznie, głównie wychodząc z założeń marksistowskich[21]:

• W koncepcji imperializmu, rozwiniętej przez Włodzimierza Lenina, działania o charakterze ekspansji miały na celu zdobywanie taniej siły roboczej, surowców i rynków zbytu, przez co walka klas ma wymiar globalny, powodując rosnące nierówności między krajami bogatymi i biednymi.
• W teorii zależności sformułowanej przez Raula Prebischa zakładano podział świata na bogate centrum i biedne peryferia, przy czym odnoszono ją głównie do sytuacji zależności Ameryki Łacińskiej od USA i międzynarodowych korporacji, co w wariancie "pesymistycznym" koncepcji prowadzi do utrwalenia zależności poprzez udziały w zyskach lokalnych elit, a w wariancie optymistycznym, znanym jako teoria zależnego rozwoju prowadzi do akumulacji kapitału i rozwoju przedsiębiorczości w krajach zależnych oraz do wykształcania się klasy średniej.
• W teorii systemów-światów w wyniku przyspieszenia rozwoju systemu kapitalistycznego dochodzi do hierarchizacji społeczeństwa globalnego i wytworzenia centrum, półperyferii (semi-peryferii) i obszarów peryferyjnych oraz asymetrii rozwoju. Dystans między bogatymi a biednymi się powiększał, a tylko nieliczne z biedniejszych społeczeństw zyskały na handlu międzynarodowym, co wzmogło krytykę Światowej Organizacji Handlu, jako promotora globalizacji gospodarki i doprowadziło do pojawienia się ruchu antyglobalistycznego[22].

            Ponieważ procesy globalizacyjne wpłynęły na świadomość społeczną, wytwarzać zaczęły się pewne wizje globalizacji, które zwrotnie na procesy globalizacyjne oddziałują. Roland Robertson przedstawił 4 typy wizji globalizacji[23]:

• Globalny Gemeinschaft I – jest to wizja niezależnych od siebie wspólnot, unikalnych lub hierarchicznie sobie podległych, co przejawia się w postaci antyglobalizmu lub ruchów fundamentalistycznych.
• Globalny Gemeinschaft II – wizja jednej globalnej wioski, widoczna w ruchach ekumenicznych, pacyfistycznych czy ekologicznych.
• Globalny Gesellschaft I – wizja suwerennych, hierarchicznie podporządkowanych lub równoprawnych państw, otwartych wzajemnie na siebie.
• Globalny Gesellschaft II – wizja unifikacji państw i powstanie rządu światowego.

            W ujęciu sceptyków gospodarka międzynarodowa nie jest do takiego stopnia zintegrowana, by można ją określać mianem gospodarki globalnej. Następuje jej regionalizacja, a rządy narodowe odgrywają kluczowe role w regulacji gospodarki. Hiperglobaliści podkreślają z kolei, że państwa tracą kontrolę nad własnymi gospodarkami, w konsekwencji obywatele tracą zaufanie wobec rządów, które podlegają coraz bardziej międzynarodowym organizacjom. Odmiennym stanowiskiem jest założenie, że państwa ulegają restrukturyzacji i są zmuszone do czynnej postawy wobec ciągle zmieniającej się rzeczywistości[24].

            Przez część autorów, zajmujących się procesami globalizacji, ujmowane są one jako dążące do integracji ekonomicznej i homogenizacji kulturowej, głównie pod wpływem dominacji społeczeństw zachodnich, przy założeniu negującym wpływ indywidualnych podmiotów i struktur lokalnych na te procesy. Przeciwstawne podejście zakłada, że następuje hybrydyzacja, możliwa dzięki autonomii kultury wobec ekonomii i polityki. Natomiast koncepcją godzącą te dwa przeciwstawne stanowiska jest ujęcie Robertsona, znane jako globalizacja, co oznacza tworzenie się lokalności w odniesieniu do globalnej kultury[25].

            Wyróżnić można cztery główne wymiary globalizacji:

a)      techniczny,

b)      gospodarczy: polega w głównej mierze na ujednoliceniu rynków i obracanych na nich różnorodnych towarów. Powoduje to zniesienie większość barier występujących w handlu międzynarodowym, przez co w założeniu firmy z Azji czy Ameryki Południowej mogą konkurować swoimi towarami na rynkach europejskich, czy amerykańskich. W centrum globalizacji gospodarki nie znajdują się jednak lokalne firmy, a ponadnarodowe korporacje, które swoje siedziby mają w zamożnych państwach północnej części świata. Pod względem gospodarczym korporacje są silniejsze od większości państw. Poza tym w sferze gospodarki kryzysy finansowe w jednej części świata powodują, że są one odczuwane globalnie[26]

c)      społeczno-kulturowy: jest rezultatem rozwoju masowej turystyki, wzmożonych migracji, komercjalizacji produktów kulturowych oraz rozprzestrzeniania się ideologii konsumeryzmu. Do jej rozwoju przyczyniają się również działania marketingowe międzynarodowych korporacji oraz rozwój masowych środków komunikacji. W tym kontekście często wspomina się również o makdonaldyzacji społeczeństwa, amerykanizacji czy konsumpcjonizmie[27]. Tożsamość narodowa ustępuje wobec identyfikacji ze społeczeństwem globalnym[28]. Przeciwwagą dla takich zachowań jest spowodowany globalizacją powrót do korzeni kultur lokalnych. Ulf Hannerz zakłada 4 scenariusze rozwoju kulturowej uniformizacji:

• wariant globalnej homogenizacji – zanikają kultury lokalne, replikując wzory zachodniej kultury dominującej;
• wariant nasycenia kulturowego – powyższy proces zachodzi powoli, przez kilka pokoleń stopniowo eliminowane są lokalne wzorce kulturowe;
• wariant deformacji kulturowej – w procesie dyfuzji, kultura zachodnia jest przyjmowana po uprzednim przefiltrowaniu, w wyniku czego przyjmowane są wartości niższego poziomu oraz dostosowanie zachodnich wzorców do lokalnych tradycji;
• wariant amalgamacji kulturowej – kultura zachodnia jest wzbogacana o elementy kultury peryferii, a te przyjmują kulturę centrum selektywnie, dzięki dokonywaniu jej interpretacji przez lokalnych twórców kultury[29].

d)     polityczny, gdzie w wyniku procesu globalizacji politycznej powstały takie organizacje międzynarodowe jak: Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Światowa Organizacja Handlu. Organizacje te wpływają na gospodarkę światową, a przez to ograniczają niezależność państw narodowych. W tym kontekście często wymienia się również Unię Europejską[30]. Powstały także inne unie kontynentalne: Unia Afrykańska (UA), Unia Narodów Południowoamerykańskich (UNASUR). Duże ubogie niegdyś państwa stają się podmiotami znaczącymi coraz więcej na arenie międzynarodowej – głównie Chiny, Indie, Brazylia. Istotnym wymiarem globalizacji jest system organizacji pozarządowych wypełniający funkcje uzupełniające i wyręczające instytucje państwa opiekuńczego[31].

            Zagadnienie globalizmu należy także ująć w kontekście społecznego ryzyka oraz nierówności społecznej.

a)         Społeczne ryzyko - ze względu na brak wiedzy specjalistycznej jednostka opiera się na analizach profesjonalistów co do oceny ryzyka, jednakże ich opinie nie muszą mieć pokrycia w rzeczywistości. Dodatkowo państwa nie mogą często zagwarantować bezpieczeństwa obywatelom i o własne ubezpieczenie podejmowanych decyzji muszą troszczyć się sami. W ten sposób kształtuje się nowa wizja społeczeństwa jako społeczeństwa ryzyka[32]. To ryzyko dotyczy nie tylko kwestii ekonomicznych, jak stabilność pracy, ale również zdrowia i środowiska naturalnego człowieka i dotyczy wszystkich klas społecznych[33]

b)        Nierówności społeczne - w globalizującym się świecie występują nie tylko nierówności społeczne w obrębie poszczególnych społeczeństw, ale także w wymiarze globalnym.

• Ze względu na to, że państwa oceniają nierówności wewnętrznie, ignorowany jest problem nierówności globalnej.
• Ponieważ z globalnego punktu widzenia występują obiektywne różnice w dochodach członków różnych społeczeństw, przy ich porównywaniu dominuje spojrzenie globalnie, a nie perspektywa członków danego społeczeństwa.
• Ponieważ przerzucanie ryzyka na kraje słabsze jest korzystne dla obywateli państw narodowych, powoduje to wzmocnienie władzy, która za takim zachowaniem się opowiada, a w konsekwencji działanie odwrotne do wyrównywania nierówności w perspektywie globalnej.
• Istnienie nierówności między konkretnymi kategoriami ludzi nie może wpływać na naruszanie statusów obywatelskich[34].

            Nierówności społeczne w wymiarze globalnym także się powiększają. Światowa organizacja Handlu zdominowana jest przez Stany Zjednoczone, a przedstawiciele krajów ubogich mają ograniczony wpływ na funkcjonowanie tej organizacji. Pod koniec XX wieku najbiedniejsze 20% ludności świata miała dochody ponad 70 razy mniejsze od 20% najbogatszej części globu[35].

Totalitaryzm

                        Totalitaryzm to światopogląd. Totalitaryzm charakteryzuje państwa, w których ambicje modernizacyjne i mocarstwowe idą w parze z brakiem tradycji demokratycznej uważa, że ma monopol na prawdę, a inne światopoglądy są poglądami niemoralnymi.
            W systemach totalitarnych życie ludzi podporządkowane jest wszechobecnej kontroli ze strony władzy. Wyznacza ona standardy i normy zachowania, określa status socjalny obywateli, ustala kierunki, obszary i granice aktywności publicznej oraz kształtuje wzorce życia osobistego. Stosowane są: terror i ludobójstwo, na przykład w obozach koncentracyjnych w hitlerowskich Niemczech lub łagrach w stalinowskim ZSRR. Obywatele są silnie uzależnieni od władzy. W skrajnych przypadkach władza wpływa nawet na przyrost naturalny jak w Chinach.

            Władza wpływa na świadomość społeczną, posługując się propagandą i indoktrynacją. Są one zgodne z ideologią panującą w danym państwie – na przykład komunizmem. Tej ideologii są podporządkowywane programy szkolne i proces nauczania na wszystkich etapach, w tym nawet na poziomie przedszkolnym we współczesnej Korei Północnej. Obowiązuje państwowa cenzura w uzależnionych od władzy środkach masowego przekazu, a także we wszystkich dziedzinach kultury na przykład w filmie, teatrze czy literaturze. Życie polityczne obywateli i formy ich uczestnictwa w życiu publicznym zostają określone przez władzę. Nie istnieje polityczny pluralizm. Obywatele są instrumentem władzy, potrzebnym do potwierdzenia jej planów i działań. Zakazana jest działalność wszelkiej opozycji. Prawa i wolności obywateli są łamane i zawieszane. Wybory nie odbywają się, a jeśli są organizowane, to mają charakter całkowicie dekoracyjny, ponieważ dominująca siła polityczna decyduje o tym, kto bierze w nich udział i ustala wyniki.[36]

            W państwie totalitarnym władza zmierza do całkowitej kontroli gospodarki na przykład przez wprowadzenie w faszystowskich Niemczech systemu korporacyjnego czy uspołecznienie środków produkcji i planowanie gospodarcze w państwach komunistycznych.

Władzę sprawuje jedna partia masowa (na przykład NSDAP) kierowana przez jedną osobę otaczaną kultem (Hitler, Mussolini, Stalin). Istnieje pogląd, że jednym z prekursorów idei państwa totalitarnego był Platon. Wśród filozofów, którzy mieli mieć znaczenie dla kształtowania się totalitaryzmu, wymienia się także Marksa i Hegla. Jedną z najbardziej znanych prezentacji poglądu o wpływie filozofii na kształtowanie się totalitaryzmu jest książka Karla Poppera Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie.[37]

            Charakterystycznymi cechami państw totalitarnych są autokratyzm, w szczególności zasada wodzostwa, a także kontrolowanie przez aparat władzy wszystkich dziedzin życia i ingerencja w przekonania, poglądy, zachowania obywateli, a także rozbudowana propaganda m.in. fałszująca obraz rzeczywistości i pełna kontrola nad siłami zbrojnymi, policją i wymiarem sprawiedliwości – wykorzystywanymi jako elementy systemu terroru i represji przeciwko społeczeństwu.

            Dwaj współcześni politolodzy, Zbigniew Brzeziński i Carl Friedrich, wyróżnili pięć cech, które występując jednocześnie w danym państwie, świadczą o jego totalitaryzmie[38]. Są to:

• oficjalna ideologia
• masowa partia pozostająca pod kontrolą oligarchii
• monopol rządu na broń
• rządowy monopol dysponowania środkami masowego przekazu
• terrorystyczny system policyjny

W późniejszych wywodach obaj politolodzy wyróżniali również szóstą cechę, a to scentralizowane zarządzanie[39].

            Istnieje jeszcze jeden zbiór cech totalitaryzmu stworzony przez Hiszpana Juan Linza, który może być uzupełniony przez zamienienie kategorii Weltanschauung pojęciem gnozy politycznej Erica Voegelina i Alaina Besançona i ich zdaniem istota totalitaryzmu to:

• monizm decyzyjny partii nowego typu
• gnoza polityczna
• sterowana masowa mobilizacja społeczna[40]

Norman Davies w "Europa. Rozprawa Historyka z Historią" podaje następujące cechy totalitaryzmu:

• pseudonauka: twierdzenie, że ideologia opiera się na "fundamentalnych prawach nauki" (materializm historyczny, teoria "rasy panów", eugenika)
• utopijne cele, np. stworzenie "nowego człowieka" i "nowego ładu" (homo sovieticus, bezklasowe społeczeństwo, czysto rasowy świat)
• dualistyczne partia-państwo – stworzenie instytucji dublujących i nadzorujących istniejące, zmienianie ich w "pasy transmisyjne" służące propagandzie
• zasadza wodzostwa (Führerprinzip, kult jednostki)
• gangsterstwo: silne podobieństwo do metod organizacji przestępczych, np. pasożytnicza "ochrona" wspólnoty przed przemocą którą samemu się tworzy, terroryzowanie swoich członków i ofiar, fizyczna eliminacja rywali, manipulowanie prawem, szantażowanie
• rozbudowana biurokracja
• propaganda (wysokie wykorzystanie technik inżynierii społecznej)
• "wróg dialektyczny" (dla faszyzmu był to komunizm, dla komunistów faszyzm)
• psychologia nienawiści: kreowanie i podsycanie nienawiści do np. "wrogów ludu", "kułaków", "żydokomuny"
• monopol w dziedzinie sztuki, estetyzacja władzy
• cenzura prewencyjna, fabrykowanie informacji
• ludobójstwo i przymus (eksterminacja np. Żydów i chorych psychicznie w III Rzeszy; burżuazji i trockistów w ZSRR)
• kolektywizm (umacnianie więzi w kolektywie poprzez parady wojskowe, partyjne rytuały, masowe ruchy młodzieżowe itp; przeciwdziałaniu tradycyjnym jak rodzina itd.)
• militaryzm (masowa mobilizacja obywateli do sił zbrojnych)
• pogarda dla liberalnej demokracji (np. żydowskiej według nazistów, opartej na wyzysku według komunistów)
• moralny nihilizm (dążenie do celu z pominięciem zasad etycznych)[41]

Porównanie globalizmu z totalitaryzmem

            Dokonując oceny  zależności, o ile takie istnieją, relacji pomiędzy totalitaryzmem, a globalizmem należy przede wszystkim kierować się podstawowym, a jednocześnie wspólnym dla obu pojęć pojęciem wolności. Uzasadnieniem dla przyjęcia odniesienia do pojęcia „wolność” jest ograniczenie wolności występujące bardzo silnie w każdym z obu systemach. Różne są definicje wolności. Powszechnie przyjmowana wolność to brak przymusu, sytuacja, w której można dokonywać wyborów spośród wszystkich dostępnych opcji.[42] „Wolność jest źródłem godności człowieka. Tylko ona stanowi podstawową rację szacunku dla samego siebie. Kartezjusz uznaje formalnie indeterministyczne pojęcie wolności za jej pierwszy stopień. Indeterminizm jest to pogląd filozoficzny przeciwstawny determinizmowi, negujący istnienie koniecznej współzależności zjawisk (zdarzeń), na mocy której każde zjawisko byłoby wyznaczone przez całokształt sytuacji, czyli odwrotnie niż w stanowisku deterministycznym, gdzie wszystkie wydarzenia są nieuniknionymi konsekwencjami przeszłych przyczyn.[43] Od czasów Hegla zwykło się wyróżniać „wolność od czegoś” i „wolność do czegoś”; ta pierwsza to wolność negatywna, rozumiana jako brak zewnętrznego przymusu (wolność od prześladowań, wolność od strachu, wolność od głodu), ta druga to wolność pozytywna, w której akcentuje się moment wyboru i możliwość jego zaistnienia („wolność do” czy też „prawo do”). Dla Hegla wolność pojęta jest również historyczno-genetycznie: konkretne ustalenia wolności duch zyskuje dopiero doświadczając samego siebie w różnych historycznych kształtach, które ujawniają się w filozofii i realizują w praktyce historycznej. Wolność nie jest właściwością zewnętrzną, lecz powstaje w ludzkiej świadomości, poprzez uświadomienie sobie jej posiadania przez jednostkę i w konsekwencji - społeczeństwo. Następowało to stopniowo w kolejnych okresach historycznych (np. rozpowszechnienie owej świadomości wraz z nastaniem chrześcijaństwa, czy też w okresie reformacji, lub oświecenia).[44] należy tu podkreślić, że w Niemczech faszystowskich filozoficzną podstawą ideologii narodowego socjalizmu była przede wszystkim filozofia która znana jest jako neoheglizm i stąd zostało tu przytoczone właśnie heglowskie pojęcie wolności jako najbardziej zbliżone do ideowych podstaw totalitaryzmu. Karol Marks twierdził, iż wolność polega na tym, żeby państwo z organu stojącego ponad społeczeństwem przekształcić w organ całkowicie temu społeczeństwu podporządkowany; również dziś formy państwowe są bardziej lub mniej wolne zależnie od tego, w jakim stopniu ograniczają one „wolność państwa".[45] „Wolność nie oznacza wolności od wszelkich wiodących zasad. Wolność jest wolnością do rozwoju zgodnego z prawami struktury egzystencji ludzkiej. (...) Oznacza posłuszeństwo zasadom, które rządzą optymalnym rozwojem jednostki.”[46] Najprościej, przynajmniej dla potrzeb rozważań zawartych w niniejszym opracowaniu byłoby przyjąć wolność rozumianą w ten sposób, że każdy może robić co zechce byleby jego zachowania nie naruszały wolności innych ludzi.[47] Ta ostatnia, nieco prymitywna definicja najlepiej jednak oddaje pojęcie wolności człowieka. Z tego też powodu najlepiej można posłużyć się nią przy dokonywanej analizie totalitaryzmu i globalizmu oraz zachodzących między nimi relacji. Jak wynika z przytoczonych cech totalitaryzmu i globalizmu, wolność została tu nie tylko w bardzo silny sposób ograniczona ale wręcz wolności tej zostali ludzie będący w tych strukturach niejednokrotnie pozbawieni.

            Widoczna jest tu podstawowa różnica pomiędzy systemem totalitarnym, a globalizmem, a mianowicie totalitaryzm opierał się na przemocy, sile policji i wojska. Globalizm natomiast nie używa do przejęcia kontroli nad Światem siły o charakterze militarnym, używa swoich ekonomicznych zależności.

            Najistotniejszą cechą globalizmu jest to, że globalny system zarządzania przejmuje kontrolę nad Światem we wszystkich jego dziedzinach. W tym zakresie istnieje oczywiste podobieństwo totalitaryzmu do globalizmu bowiem podobnie jak globalizm, totalitaryzm zmierza do zarządzania społeczeństwem we wszystkich jego dziedzinach. Jednocześnie ujawnia się tu różnica albowiem globalizm, zmierza do zarządzania całym światem o tyle totalitaryzm  pojawiał się jedynie w zamkniętych społeczeństwach, w granicach państwa i w tym zakresie dopiero w sposób totalny panował nad społeczeństwem. Tak było w faszystowskiej Hiszpanii, w faszystowskich Włoszech oraz w hitlerowskich Niemczech, w faszystowskiej Japonii a także w Rosji sowieckiej. Ideologia totalitarna zakładała siłową ekspansję na inne społeczeństwa zmierzając w celu zapanowania nad całym Światem. Przejawiało się to w działaniach Niemiec, które uwikłały w drugą wojnę światową niemal cały Świat usiłując nad nim zapanować. ZSRR ujawniał w każdej doktrynie podobne dążenia ekspansjonistyczne, w tym w doktrynach Trockiego, Stalina, Breżniewa i innych, a działania wojenne doprowadziły do powiększenia ZSRR kosztem innych narodów lub państwa, czy podporządkowania sobie do stopnia okopcowania ich przy zachowaniu pozorów autonomii. Japonia dokonała zbrojnego zajęcia wielu krajów Dalekiego Wschodu oraz zmierzała do objęcie coraz większego terytorium w tym całego basenu Oceanu Spokojnego (Pacyfiku) w tym Australii i Nowej Zelandii. Nawet agresja Włoch faszystowskich na Abisynię i Grecję potwierdza te dążenia państw Totalitarnych, Wydaje że dążenie panowania nad Światem było porównywalne do globalizmu, a zatem rządów nad Światem.

            Innym kryterium zgodności i różnic jest kryterium ekonomiczne. Globalizm jest utożsamiany raczej z systemem ekonomicznym. Zarządzanie powiązaną ze sobą gospodarką świata determinuje inne dziedziny życia w tym wpływa na politykę, przy czym zjawisko to jest sprzężone, albowiem polityka kształtuje warunki ekonomiczne. Można zaryzykować pogląd, że bardziej warunki ekonomiczne oddziaływają na politykę niż odwrotnie. Ta cecha jest wspólna z totalitaryzmem ale w odwrotnym kierunku. Totalitaryzm kształtuje zarządzanie gospodarką, a nie odwrotnie. Jest także sprzężona gospodarka z polityką to zarządzanie o charakterze totalitarnym ma decydujący wpływ na gospodarkę. W Niemczech faszystowskich zachowana została własność oraz gospodarka oparta na prywatnej własności. Podobnie we Włoszech z tą jednak różnicą, że obowiązujący we Włoszech korporacjonizm bardzo ograniczał gospodarkę rynkową podporządkowując ją oczekiwaniom partii faszystowskiej oraz ograniczając ją do tych oczekiwań.  W Rosji bolszewickiej nie było w ogóle prywatnej własności, ani gospodarki rynkowej, którą w całości zastąpił system produkcji, usług i dystrybucji państwowej oraz gospodarka planowa. Te różnice w zakresie własności oraz prywatnego sektora w gospodarce ujawniają, że polityka państwa w państwach totalitarnych determinowała ekonomię, podporządkowywała gospodarkę państwa polityce. To nie ekonomia decydowała o profilu społeczeństwa ale polityka, którą prowadziła elita władzy. Taka konstrukcja odróżnia totalitaryzm od globalizmu. Globalizm to wolny handel i instytucjonalne zabezpieczenie dla warunków handlu, wymiany usług, wolności przenoszenia się i pracy. To wolność handlu, produkcji i usług, wolność rozumiana jako forma zdeterminowana ekonomicznie, co odróżnia od totalitaryzmu, gdzie handel, produkcja i usługa były całkowicie podporządkowane polityce i narzucone przez władze polityczne, nie wynikały z naturalnych przesłanek ekonomii podporządkowane prawom ekonomicznym.

            Następną różnicą to przyczyny obu systemów. Przede wszystkim globalizm jest następstwem naturalnych zjawisk zachodzących w społeczeństwie pod wpływem gwałtownie zmieniającej się informacji przez pozycję Internetu, naturalnego kurczenia się Świata rozwoju technicznego, to ogół procesów prowadzących do coraz większej współzależności i   integracji państw, społeczeństw, gospodarki kultur, czego efektem jest tworzenie się  "jednego świata", światowego społeczeństwa. Totalitarnym jest zjawiskiem narzuconym przez grupę ludzi zmierzających do objęcia władzy, nie ma nic wspólnego z naturalnym porządkiem Świata.

Oparty na systemie monopartyjnym totalitaryzm oraz oparty na zasadach egalitarnych współdziałanie rządów państw w systemie globalnym stanowi dalszą różnicę pomiędzy tymi pojęciami. W Niemczech faszystowskich, odmiennie niż we Włoszech, partia faszystowska została usytuowana ponad państwem[48]. Na podstawie ustawy o pełnomocnictwach[49] przyznano rządowi Rzeszy uchwalenie prawa powszechnie obowiązującego bez żadnych ograniczeń rzeczowych. Według interpretacji zblokowanych z Hitlerem stronnictw prawicy, stylizacja art. 5 tej ustawy miała być gwarancją trwania koalicji, aby wykluczyć rządy samej partii hitlerowskiej. Sąd ów opierał się, jak się niedługo okazało na bardzo kruchych podstawach. zważywszy na istniejącą do 1933 r. zasada rządów kancelarskich zanim nie została oficjalnie proklamowana "zasada wodzostwa", uprawnienia ustawodawcze przyznane zostały nie kolektywowi rządowemu, ale Hitlerowi.

Nastąpił proces "ujednolicenia", który polega na politycznej centralizacji władzy, monopartyjności oraz stworzenia swoistego dualizmu władzy: organów państwa i NSDAP. Pojawiło się zjawisko instytucjonalizacji organizacji społecznej w ramach stworzonej przez propagandę "społeczności narodowej" wedle zasad doktryny hitlerowskiej[50]. Zlikwidowano wszystkie partie polityczne z wyjątkiem NSDAP oraz wszystkie organizacje młodzieżowe z wyjątkiem Hitlerjungend i SA[51].

NSDAP nie zostało sprowadzone bynajmniej do roli administracyjnej państwa. Partia nie miała dublować funkcji urzędowych przeznaczonych organom państwa. Hitler na kongresie norymberskim w 1934 r. powiedział: "Nie państwo rozkazuje nam, ale my rozkazujemy państwu. Nie państwo nas stworzyło, ale myśmy stworzyli sobie nasze państwo"[52].

NSDAP stało się partią "państwową". Ustawa z grudnia 1933 r. określa NSDAP jako "nosicielkę myśli państwowej i nierozerwalnie związaną z państwem"[53]. Ścisły związek z NSDAP z władzami państwowymi został utworzony za pośred­nictwem i pod kontrolą upoważnionego w tym właśnie celu zastępcy Fuhrera (Rudolfa Hessa), który wszedł w skład rządu jako minister bez teki. Zgodnie z cytowaną ustawą partia została określona w niej jako "przodująca i kierownicza siła w państwie"[54]. Natomiast na członków partii nakładała obowiązki wobec "wodza, państwa i narodu". Ustawa ta stworzyła także osobne sądownictwo dla członków NSDAP w tym sądownictwo karne. Sąd ten orzekał w sprawach członków partii za ich działalność przestępczą zarówno kryminalną, jak i polityczną, wreszcie dyscyplinarną. Miał w swoich założeniach tworzyć instytucję wzmocnienia dyscypliny partyjnej, z tym jednak, że do końca wojny zostały określone kompetencje tego sądu.

Na szczeblu najwyższym skumulowane były funkcje państwowe i partyjne. Hitler był wodzem partii i szefem rządu. Na tym szczeblu występował w niektórych dziedzinach dualizm administracji "politycznej" i "technicznej" sformalizowany w postaci równoległych urzędów państwa i NSDAP. Organizacja partii nazistowskiej opierała się wyłącznie na administracji typu wojskowego stosownie do zasady wodzostwa. W tej partii nie istniały kolegialne organa ustawodawcze i kontrolne[55].

Ścisłe powiązanie partii faszystowskiej z państwem tak charakterystyczne dla Niemiec i Włoch znalazło swoje odzwierciedlenie także w ideologii Ruchu Narodowo-Radykalnego. Cała aktywna sfera życia politycznego i społecznego kraju miała się odbywać wyłącznie na bazie Organizacji Politycznej Narodu, jej podporządkowana i z nią stopiona instytucjonalnie. Wszelka aktywność pracy na rzecz społeczeństwa powiązana miała być z tą hierarchiczną strukturą. Zatem naczelne zasady faszystowskie ścisłego powiązania partii z państwem znalazły swoją rację bytu w ideologii Ruchu Narodowo-Radykalnego. We Włoszech partia była zasymilowana z państwem, a w Niemczech partia zajmowała miejsce nadrzędne nad państwem. Lansowany natomiast przez Ruch Narodowo-Radykalny model zespolenia partii z państwem był zbliżony do modelu włoskiego.

Charakterystycznym dla partii faszystowskich było, że od tradycyjnych partii typu parlamentarnego różniły się w sposób istotny. Przede wszystkim jej stosunek do państwa parlamentarno-konstytucyjnego był nacechowany generalną negacją. Wprawdzie powstała ona w państwie parlamentarno-konstytucyjnym, liberalnym, to jednak programowo dążyła do jego likwidacji.[56] W pełni ta właśnie teza została przedstawiona przez Ruch Narodowo-Radykalny. Teoretycy Ruchu Narodowo-Radykalnego uważali, że kierowanie państwem przez organy przedstawicielskie, a w tym przez parlament, a na niższym szczeblu przez terenowe organy władzy - jest farsą rządów, a jedynym aktywnym elementem udziału mas w rządach są wybory. Negowali cały system sprawowania władzy w systemie parlamentarno-konstytucyjnym.

Charakterystycznym dla partii faszystowskich jest to, iż można wyróżnić w ich rozwoju trzy etapy[57].

1) Początkowo istniał ruch społeczny. Jest to ruch, który powstaje na bazie krytyki stosunków społecznych. Grupy i warstwy społeczne, które można określić mianem zdeklasowanych istniejącego porządku społeczno-politycznego stanowiły przesłankę dla rozwoju naszych prądów. W szczególności wpłynęły na to takie czynniki jak kryzys ekonomiczny, a w ślad za nim kryzys życia politycznego i prywatnego, kryzys moralny i kulturalny. Z reguły ruch taki zasilały drobnomieszczanie i młodzież, a w takich krajach jak Włochy czy Niemcy także zdemobilizowani żołnierze[58]. Rosnące niezadowolenie powodowało krytykę, która przybierała z biegiem czasu formy zinstytucjonizowane.

2) Ruch społeczny, który ze względu na jego ideologię można było określić ruchem faszystowskim, przekształcił się w partię faszystowską. Zapoczątkował ten etap skadrowania i zuniformizowanie dotychczasowego struktur ruchu politycznego. Powstała hierarchiczna organizacja o kilkuszczeblowej strukturze, na czele której znajdował się wódz[59]. Powstanie takiej struktury wyposażonej w ideologię, a w tym w program przejęcia władzy - należy uznać za partię polityczną. Nadto, co należy podkreślić, partie faszystowskie kierowały się moralnością państwa "stanu wyjątkowego"- co także odróżniało je od innych partii.

3) Trzeci etap charakteryzuje się zdobyciem przez tę partię władzy. Faszyści zlikwidowali państwo prawne, w tym instytucje konstytucyjne państwa. Zlikwidowali inne opozycyjne organizacje, a w tym ruch robotniczy.

We Włoszech po I Wojnie Światowej nastąpiło wiele zjawisk patologii społecznej. Kraj był zadłużony, bilans handlowy deficytowy, brak równowagi rynkowej, upadły banki, bankrutowały przedsiębiorstwa. Rosło bezrobocie. Częstym zjawiskiem stały się strajki, a nadto na skutek demobilizacji pozostało bez pracy trzy miliony rezerwistów. Rosło niezadowolenie, krytyka stosunków społecznych i na tej bazie pojawiły się pierwsze organizacje najpierw byłych żołnierzy, a następnie Związek Włoskich Kombatantów - czarne koszule. Powstał ruch faszystowski, który przekształcił się w partię polityczną, a od 1926 r. w jedyną legalną partią we Włoszech[60].

Powstanie ruchu faszystowskiego we Włoszech oraz w innych krajach miały głównie swoje przyczyny w kryzysie gospodarczym, bowiem stworzył im dogodny grunt.

Podobnie przedstawiała się geneza powstania NSDAP w Niemczech. Niemcy przeżywali kryzys zarówno gospodarczy, jak i polityczny. Rozgoryczenie po przegranej wojnie i bezrobocie, zadłużenie, miliony zdemobilizowanych żołnierzy, spowodowały wzrost aktywności ruchu robotniczego, a także powstanie ruchu faszystowskiego, który przekształcił się w partię faszystowską. Podobnie jak i we Włoszech ruch faszystowski rekrutował się głównie z drobnomieszczaństwa, młodzieży i zdemobilizo­wanych żołnierzy.[61]

Analizując Ruch Narodowo-Radykalny można zauważyć, że ruch ten faktycznie przekształcił się w partię polityczną. Początkowo był ruchem powstałym na bazie niezadowolenia w wyniku kryzysu ekonomicznego i politycznego lat 1929-1935. Później przyjął formy strukturalne. Ogłosił program, utworzył bojówki terrorystyczne, umundurował członków organizacji. Na czele struktury przypominającej strukturę wojskową z własnym wywiadem i kontrwywiadem[62] oraz komórką propagandową. Na czele takiej struktury znalazł się wódz. Tak więc Ruch Narodowo-Radykalny w swoim rozwoju osiągnął drugi etap - stał się partią polityczną i czynił przygotowania do osiągnięcia trzeciego etapu - przejęcia władzy.

Należy także podkreślić, że o ile totalitaryzm tworzy państwo narodowe, gdzie naród jest istotą tego światopoglądu zmierzający ku nacjonalizmowi, o tyle globalizm tworzy zanikanie kategorii państwa narodowego tworząc wolne społeczeństwo ponad państwowe.

Wskazane tu nie wszystkie ale najważniejsze różnice pomiędzy globalizmem, a totalitaryzmem, a także porównując podobieństwa obu systemów można wywieść stąd wniosek, że oba systemy nie są ani tożsame ze sobą, ani nie tworzą formy jedna drugiej. Tym samym nie ma podstaw aby traktować globalizm jako negatywne zjawisko godzące w postawy człowieczeństwa, tak jak to uczynił system totalitarny, który słusznie jest zakazany na Świecie.  

Bibliografia

Bäcker R., Nietradycyjna teoria polityki, Toruń 2011

Friedrich C, Brzeziński Zb., Totalitarian Dictatorship and Autocracy, New York 1956,

Fromm E.: Ucieczka od wolności, 1970

Giddens A.: Socjologia. Warszawa: PWN, 2004, ISBN 83-01-14225-1.

Gierowski A., Historia Włoch, Ossolineum, 1986.

Kempny M.: Globalizacja. W:Encyklopedia socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa, 1998,  ISBN 83-85505-71-7

Kozub-Ciembroniewicz W., Cechy ideologii faszystowskiej, Zesz. Nauk. UJ, Prace Historyczne z. 87,

Kozub-Ciembroniewicz W., Cechy ideologii faszystowskiej, Zesz. Nauk. UJ, Prace Historyczne, z. 87,

Majchrowski J., Szkice z historii...,

Manfred B. Steger: Globalization and Ideology. W: The Blackwell Companion to Globalization. George Ritzer (red.). Malden, MA - Oxford - Carlton: Blackwell Publishing, 2007, ISBN 978-1-4051-3274-9.

Marks K., Engels F.: W obronie Polski, www.marxists.org; K. Marks, F. Engels: Dwa przemówienia w sprawie polskiej, www.marxists.org.

Nye  J. Globalism Versus Globalization. „The Globalist”, 15 kwietnia 2002

Ryszka F., Państwa stanu wyjątkowego, Ossolineum, 1985,

Sholte J., "What is globalization? The Definitional Issue – Again", s. 4, Centre for the Study of Globalization and Regionalization, University of Warwick

Sierpowski St., Faszyzm we Włoszech 1919-1926, Ossolineum, 1973, s. 229 i n.

Smart Barry (1993) “Postmodernizm”,

Stipo. F. World Federalist Manifesto 

Sztompka P.: Socjologia zmian społecznych. Kraków: Znak, 2005, ISBN 83-240-0598-6

Walczak-Duraj D.: Podstawy współczesnej socjologii. Pabianice: Omega-Praksis, 2006, ISBN 83-86370-52-1

Załęski P. Globalny system pozarządowej administracji: Geosocjologia trzeciego sektora – Studia Polityczne nr 17/2005

Zieliński E., Nauka o państwie i polityce, Warszawa 2006, Dom Wydawniczy ELIPSA, ISBN 83-7151-726-2

Inne żródła

Ustawa (rządowa) z 14 lipca 1933 r. zakazująca tworzenia partii politycznych lub przygotowań do tworzenia partii pod rygorem sankcji karnych do 3 lat więzienia.

Ustawa z dnia 2 grudnia 1933 r. o zabezpieczeniu jedności partii i państwa §1 Państwo stanu wyjątkowego.

Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o pełnomocnictwach Państwo stanu

Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna, Wydawnictwo Gutenberga, tom 7, Kraków 1930

Wykłady z filozofii dziejów (tłum. Adam Landman razem z Januszem Grabowskim; PWN, Biblioteka Klasyków Filozofii, Warszawa 1958);

Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia z dnia 2 kwietnia 1997 r.

Wikipedia Wolna Encyklopedia

Opracowanie Internetowe autorstwa określającego siebie Kaszubka w: www.sciaga.pl Student › Edukacja europejska‎

Materiały zaczerpnięte ze źródeł Internetowych

Der Kongress zu Nurnberg von 5 bis 10 September 1934 r. Ofizieller Bericht uber den Verlauf des Reichsparteitages mit sam tlichen Raden, Munchen, 1935,